Nguyên liệu cho Chiếu Cói ( Đồng cói Kim Sơn - Ninh Bình )
Vùng nguyên liệu chiếu cói đồi dào. Ai đã tới Ninh Bình chưa? Và tới Ninh Bình ai có đi miền Phát Diệm, Kim Sơn không nhỉ? Nơi đây là đất cói, một loại cây trồng ven bờ đê, dùng để dệt chiếu.
Những cánh đồng cói bát ngát, liên tiếp nhau ở Cồn Thoi cách Phát Diệm hơn mười cây số, chỗ sông Đáy chảy ra bể, chia làm hai nhánh, nơi tỉnh Ninh Bình tiếp giáp địa phận Thanh Hóa.
Thân cói xanh xanh, cọ sát vào nhau rào rào theo từng cơn gió bể. Những cánh hoa đo đỏ, giống như hoa ngô đồng, nổi bật trên đám lá xanh. Suốt khắp cồn Thoi, trông giống hình một con thoi dệt vải, man mác chỉ cói và cói. Những ngọn cói ngả đầu vào nhau theo chiều gió, và gió lướt trên những ngọn cói như sóng gợn rung rinh. Hoa đo đỏ, lá xanh xanh dao động. Vài con bướm nhởn nhơ bay từ cánh hoa này sang cánh hoa khác. Thỉnh thoảng vụt bay từ giữa đám cói ra một vài con két, con rẽ, con sít, hoặc con mùng.
Hai nhánh sông Đáy lững lờ bao bọc lấy cồn Thoi, nước lờ lờ xanh, hòa hợp với màu cói xanh, cũng như với nền trời xanh thẳm. Một vài con thuyền đủng đỉnh, của người đánh cá, hoặc chở khách ngang sông. Xa xa, ngọn núi Nẹ đứng sừng sững một mình, im lặng, thăm thẳm màu lam, mấy sợi mây trắng nhẹ nhàng giăng trên đỉnh. Núi như tấm bình phong chắn ngang mênh mông đồng cói. Đàn chim hải âu bay ngang trời.
Về mé biển, sát cánh đồng cói, nơi nước mặn sàn sàn tràn ngập, đấy là rừng vẹt. Những cây vẹt xanh biếc cưng cứng tựa lá si, mọc suốt ven bể, lan mãi ra xa. Đất có nước mặn là có cây vẹt. Màu xanh biếc của vẹt điều hòa màu nước biển xanh thẫm với màu xanh tươi của cánh đồng cói. Phải chăng tại đây hóa công muốn tô điểm cho phong cảnh không chỉ bằng sông núi mà bằng cả nhịp nhàng của màu sắc nữa.
Trên bát ngát mấy màu xanh nhịp nhàng đó, những đàn le le, sâm cầm, mòng két thỉnh thoảng lại vụt bay như muốn tạo tâm hồn linh động cho cảnh vật. Trời mây nhẹ trôi, biển bao la man mác, vài chiếc thuyền căng buồm đè mặt nước, phong cảnh trông thật hữu tình, nên thơ.
Và ở cánh đồng cói, các cô thôn nữ xinh tươi đang cùng nhau cắt cói, nói nói cười cười, bên các chàng trai lanh lẹn hoạt bát luôn luôn đáp lời các cô một cách đậm đà duyên dáng.
Ngoài làm chiếu cói, còn làm những sản phẩm đặc trưng của quê Hương. Cói là một nguồn lợi của dân chúng vùng Phát Diệm, Kim Sơn. Cói dùng để làm chiếu và bổi cói dùng để lợp nhà. Những cánh đồng cói ở đây đã giúp cho người dân được sung túc, đỡ lam lũ hơn các vùng đông dân cư khác ở quanh vùng.
Ruộng trồng cói phải cày bừa trong năm đầu kỹ lưỡng. Sau đó cói được trồng và với mầu mỡ đất gần biển, lớn dần. Cói trồng vào tháng mười năm trước, tới tháng tám năm sau có thể thu hoạch. Trong thời gian này, chủ ruộng chỉ cần thỉnh thoảng xẻ rãnh cho có nước vào ruộng. Sự trông nom không vất vả mấy. Thu tới, sau những trận mưa ngâu tháng bảy, cói trổ hoa. Hoa cói báo hiệu ngày gặt cói sắp tới.
Với thu sang, đàn én từ phương bắc bay về, mỗi buổi chiều sè sè liệng trên cánh đồng cói, chao qua chao lại. Tiết thu hơi lành lạnh và buổi chiều sương thu buông thả, phủ lên ruộng cói bao la. Thân những cây cói nhẹ cọ sát vào nhau từng lúc nghe như nỉ non than thở.
Người ta gặt cói về tháng tám. Cói gặt xong lớp này, lớp khác sẽ lại mọc lên, và đến tháng tám năm sau người ta lại gặt lượt khác. Một ruộng cói chỉ cần cày bừa và trồng trong năm đầu, những năm sau cói cứ tự nhiên mọc lên. Có thể gặt mười vụ liên tiếp mới cần cày bừa lại ruộng và trồng cói lại.
Cánh đồng cói vui vẻ nhất về mùa gặt. Trời thu trong và dịu. Gió thu nhè nhẹ mát. Lòng người ta thư thái thênh thang. Người ta hân hoan đón gặt những cây cói, những cây cói quý báu sẽ biến thành tài sản của người ta.
Dân chúng mấy xã Tân Mỹ, Kim Đài, Văn Hải v.v., ngay từ lúc chớm thu người ta đã sửa soạn cho vụ gặt cói, chỉ đợi hoa cói nở rộ, thân cói già hơn một chút là rủ nhau đi gặt. Đầu tháng tám hoa cói đỏ khắp cánh đồng, rung rinh với gió thu, dưới những cánh bướm chập chờn cùng những đàn ong từ núi Nẹ tới tấp bay ra hút nhị về làm mật. Thân cây cói sẫm hơn, và cũng có một số cây ngả từ màu xanh sang màu vàng nhợt.
Người ta bắt đầu vụ gặt.
Tờ mờ sáng, tự các ngả làng người ta lũ lượt dắt nhau ra cánh đồng, đàn ông có, đàn bà có. Vừa đi họ vừa vang vang nói chuyện, gây nên một cảnh nhộn nhịp trên những con đường làng. Có những cô thiếu nữ xinh tươi, cười nhí nhảnh với những chàng trai nhanh nhẹn cố ý đi sát bên cạnh để nói vài câu chuyện không đâu. Có những người đứng tuổi đi nghiêm trang giữa đám thanh niên đang bông đùa...
Dân làng đi tới những ruộng cói, kéo nhau xuống cắt. Một tay cầm liềm, tay cầm nắm cói, họ đưa liềm cắt vào chân cói. Cói cắt xong được đặt ngay tại chỗ. Họ vừa lúi húi cắt cói vừa nói chuyện với nhau, câu chuyện làm cho công việc nhẹ nhàng hơn. Nơi này thiếu nữ cắt, nơi kia thanh niên “đon” cói thành từng “gù”, nghĩa là bó cói thành từng bó dài, chỗ nọ vài bà già bận rộn cắt bỏ những bông hoa cói, chỗ khác nữa dăm ba thiếu phụ “soi gương” những gù cói, nghĩa là xén chân cho đều. Các em bé cũng có công việc: các em nhặt những “bổi” cói, tức những cây cói kẹ mà khi đon gù người ta bỏ lại, để xếp thành từng đống. Bổi cói rồi sẽ được bó, đánh nên “danh” bổi để lợp nhà.
Lớn, bé, già, trẻ, thiếu nữ thanh niên, ai nấy đều chăm chú với công việc của mình. Họ cặm cụi làm việc, mặc dầu họ luôn luôn cùng nhau trò chuyện cho đỡ mệt.
Ruộng cói nào cũng thấp thoáng bóng người, với những cử động làm rung rinh ngọn cói chưa cắt. Thỉnh thoảng lại vụt lại vài tiếng cười giòn giã của các thiếu nữ vừa được nghe một vài câu chuyện vui trong lúc làm việc. Mùi cói thơm thơm hòa lẫn mùi đất miền duyên hải dịu dịu.
Đi cắt cói, đàn ông cũng như đàn bà ăn mặc rất gọn gàng, chỉ có quần nâu áo nâu. Các cô gái đội thêm một chiếc khăn vuông màu nâu đỏ để giữ cho tóc khỏi xõa (...)
Những bó cói được cắt hoa, soi gương xong, được xếp xuống thuyền để đưa về làng, nhưng một số lớn cũng do người ta đội về (...)
Cói gặt về được chẻ làm tư, phơi khô và dùng dệt chiếu, đan bị, hoặc tết những túi nhỏ gửi bán ở thành thị. Khi cói phơi đã khô, người ta sẽ lựa chọn phân loại, để tùy theo việc mà dùng. Những sợi cói nhẵn đẹp, trắng, không ố, không vết sẽ được để riêng dành dệt loại chiếu đậu là loại chiếu tốt. Loại kém hơn dùng dệt chiếu sô, tức chiếu thường, loại này dệt xong có khi được in hoa, gọi là chiếu hoa. Lại có thứ chiếu hoa cải, dệt máy bằng những sợi cói đã nhuộm sẵn. Những sợi cói kém nhất dùng để đan bị, đan bao (...)
(Trích Toan Ánh, Gái đẹp xứ Bắc)
